Eenzaamheid en dementie in het verpleeghuis
Naar aanleiding van een vraag die ik kreeg over eenzaamheid bij mensen met dementie, schreef ik dit stukje.
Wat is eenzaamheid?
Om te voorkomen dat je langs elkaar heen praat is het goed het eens te worden over je onderwerp. Daarom eest maar de vraag: wat is eenzaamheid?
Eenzaamheid is een emotie. De emotie die je ervaart als er iets niet gezond is in jouw verbinding met andere mensen. Daarbij gaat het om de verbinding met mensen waar jij behoefte aan hebt. Je kunt ruzie hebben met iemand, en je totaal niet eenzaam voelen. Maar heb maar eens flink ruzie met je partner, dan kun je je diep eenzaam en ellendig voelen. Om het heel precies te definiëren is dit eenzaamheid:
Eenzaamheid is het fysiek ervaren tekort (patronen van) relaties met andere mensen.
Eenzaamheid is lichamelijk voelbaar en meetbaar in het brein, het activeert de zelfde hersengebieden als pijn. Het is een lichamelijk signaal dat jou aangeeft dat je relaties zijn verbroken of dat de relaties nooit echt goed zijn geweest. Het gaat dus altijd om relaties, niet om losse contacten met gezellige praatjes. Het gaat bovendien om relaties met mensen, niet om relaties met dieren. Al ben je nog zo gek op honden, voor je persoonlijke mentale en emotionele gezondheid moet je met mensen omgaan. Hoe beter je relaties met andere mensen, des te gezonder je bent.
Wat zijn specifieke uitdagingen en risicofactoren voor eenzaamheid bij mensen met dementie in een verpleeghuis?
Dementie is de situatie waarin mensen door mentale aantasting steeds meer van hun eigen identiteit kwijtraken. Van identiteit veranderen is altijd een bron van eenzaamheid: relaties zijn gebaseerd op een redelijk stabiele identiteit. Zodra iemand in een relatie verandert van identiteit, moeten de partijen zich aanpassen. Een voorbeeld is een kind dat geboren wordt: de moeder is nu voor altijd moeder, en die verandering brengt een verandering in relaties met zich mee, voor het kind is de moeder de eerste, onmisbare relaties. Nog een voorbeeld: kinderen gaan het huis uit. Dat levert een verandering op die niet voor niets het lege-nest syndroom wordt genoemd: dat kan best een tijdje eenzaam voelen. Ander voorbeeld: pensionering vraagt een stevige aanpassing van het leven, of je nu een partner hebt of niet. Dat kan heel eenzaam voelen.
Wie dementeert is niet meer zichzelf. Afscheid nemen van relaties is al lastig, omdat dat altijd een pijnlijk gevoel oplevert, hoe je het ook wendt of keert. Maar nieuwe relaties aangaan als je zelf in een mentaal moeras bent verdwaald, is wel heel zware opgave. Je kunt met zekerheid stellen dat dementie altijd gepaard gaat met eenzaamheid, omdat relatiepatronen veranderen. Eenzaamheid en dementie in het verpleeghuis komen dan ook veel voor. Die eenzaamheid kan door omstandigheden nog eens versterkt worden. Wie een partner heeft die de verandering kan verwerken heeft geluk. Maar wie in een verpleeghuis terecht komt, zit in een heel andere situatie.
Eenzaamheid en dementie in het verpleeghuis
Kon je vroeger nog wel in een verpleeghuis terecht komen met uitzicht op terugkeer naar je eigen huis, nu is dat vrijwel uitgesloten. De meeste verpleeghuizen zijn er alleen nog voor ernstig dementerenden. In een onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau uit 2019 (Het leven in een verpleeghuis: Landelijk overzicht van de leefsituatie, ervaren kwaliteit van leven en zorg van oudere verpleeghuisbewoners in 2019) kwam naar voren dat bijna zes van de tien bewoners aangaf eenzaam te zijn.
Als zorgmedewerker weten wat je kunt doen om eenzaamheid en dementie in het verpleeghuis minder kans te geven is daarom wel van groot belang.
De uitdaging is te beseffen dat het oplossen van eenzaamheid niet mogelijk is, en toch zo veel mogelijk te doen wat helpt om mensen te steunen. Dat vraagt om kennis van eenzaamheid en van wat dat doet met je brein. Dat zorgt voor begrip. Maar het vraagt ook om de mogelijkheid om bij te dragen aan algehele gevoelens van positiviteit, iets wat door het toepassen van specifieke gesprekstechnieken is te doen.
Wat zijn de belangrijkste oorzaken van eenzaamheid bij mensen met dementie in een verpleeghuis?
Hierboven beschreef ik al de kans op eenzaamheid als relatiepatronen veranderen, bij voorbeeld door dementie, maar daarnaast is een verhuizing en een totale verandering van omgeving altijd een trigger voor eenzaamheid. Een mens is namelijk niet alleen een individu, we zijn individuelen in een omgeving. Verandert onze omgeving, dan verandert onze relatie met andere mensen. Wie daarbij ook nog geen autonomie ervaart en wiens competentie is aangetast, die heeft het heel moeilijk. De oorzaak van eenzaamheid is dus altijd: verandering in een relatiepatroon, en dat is bij verhuizing naar een verpleeghuis zeer ingrijpend.
Hoe verschilt eenzaamheid bij ouderen met dementie in een verpleeghuis van eenzaamheid met andere leeftijdsgroepen?
Eenzaamheid oplossen vraagt altijd inzet en een leerproces van degene die de eenzaamheid wil oplossen. Wie niet in staat is te leren, zal dus volledig afhankelijk zijn van anderen bij het vormen van relaties. In die zin is eenzaamheid oplossen in een verpleeghuis een extreme uitdaging. Eenzaamheid en dementie in het verpleeghuis zijn begrijpelijk, maar wel een uitdaging om daar iets aan te veranderen.
Dementie is ongeacht de leeftijd waarin het optreedt, altijd naar. Voor mensen die niet tot de groep oudsten horen is er een extra uitdaging: niemand wil voor oud worden aangezien, zeker jongeren niet, ook niet als ze dementerend zijn.
Welke maatschappelijke ontwikkelingen hebben volgens u invloed op de eenzaamheid bij ouderen in een verpleeghuis?
De tendens om alleen nog zwaar dementerenden op te nemen, maakt dat de populatie binnen een verpleeghuis zeer onnatuurlijk en scheef is. Als vrijwel iedereen dement is, lijkt het misschien eerder dat er niets valt te verbeteren aan eenzaamheid. Het is een valkuil waar je op bedacht moet zijn.
Hoe kan de omgeving van het verpleeghuis worden aangepast om sociale interacties en betekenisvolle relaties te bevorderen voor mensen met dementie?
Dit is een heel moeilijk te beantwoorden vraag, enerzijds omdat verpleeghuizen nu eenmaal niet allemaal hetzelfde zijn, maar ook omdat niet voor elke dementerende dezelfde relaties betekenisvol zijn. In zijn algemeenheid kun je stellen dat instinctieve handelingen, zoals een baby knuffelen, een hond aaien en naar muziek luisteren, voor de meest mensen fijn fijn. Kun je dat delen met anderen, dan kan daardoor een band ontstaan. Maar ook hier geldt net als voor ieder ander: eenzaamheid oplossen is een individuele zaak. Het invullen voor een ander doet vaak meer kwaad dan goed.
In het algemeen is het bieden van veiligheid, voorspelbaarheid en vertrouwdheid van wezenlijk belang voor het floreren van mensen. Dat is dus eis nummer één. Maar daarnaast is het goed oog te hebben voor de drie psychologische basisbehoeften: autonomie, competentie en verbondenheid, die bij dementie juist zo bedreigd worden. Hoe langer mensen deze basisbehoefte kunnen vervullen, des te beter zullen zij zich voelen. Eenzaamheid leeft niet in een afgesloten omgeving, er zijn altijd andere factoren die een rol spelen bij de vraag hoe ernstig eenzaamheid wordt ervaren.
Welke rol spelen zorgverleners en personeel in het herkennen en aanpakken van eenzaamheid bij mensen met dementie in een verpleeghuis?
Voor hen is uiteraard een grote rol weggelegd. Eenzaamheid zorgt voor grote gezondheids-achteruitgang, dus het aanpakken van eenzaamheid zou op nummer 1 moeten staan in de verzorging. Er zijn tal van dingen die de zorg zou kunnen doen, van het organiseren van zeer regelmatige zorg, met zo min mogelijk wisselende diensten, tot gesprekstechnieken die steunend zijn. Het zou voor iedereen in de zorg zinvol zijn hierin opgeleid te zijn. Eenzaamheid herkennen is net zo eenvoudig als hoofdpijn herkennen bij een ander, dus het is weinig zinvol je daarin te willen verdiepen. Er zijn tal van dingen die je kunt doen om wel aan de gang te gaan met (de aanpak van) eenzaamheid. Daar met je wel tij din willen investeren, want eenvoudig is het niet.
Welke strategieën of interventies zijn effectief gebleken in het verminderen van eenzaamheid bij mensen met dementie in een verpleeghuis?
Er zijn geen interventies bekend die voor deze doelgroep zijn ontwikkeld. (anno 2024)
Wel wordt geadviseerd tijd in de natuur door te brengen, bezoek te faciliteren en dergelijke, maar er zijn geen onderzoeken die die adviezen staven.
Zijn er specifieke literatuurbronnen die u zou aanbevelen voor collega’s die willen leren over het omgaan met eenzaamheid bij mensen met dementie?
Begin eenvoudig. Lees het boekje ‘eenzaamheid snappen in drie snelle stappen’. Begrijp wat eenzaamheid is en wat het met je doet. Besef dat je eenzaamheid niet voor een ander kunt oplossen, maar dat vaak jouw oprechte aandacht een aanwezigheid net het verschil kan maken. Verder kun je via deze links veel relevant werk vinden.
En als je echt lef hebt, laat je dan omscholen tot eenzaamheidspecialist, zodat jij voor deze groep zeer afhankelijke mensen methoden kunt ontwikkelen die werkzaam zijn. Daar valt heel veel goed werk te verzetten. Eenzaamheid en dementie in het verpleeghuis lijken een gegeven, de uitdaging is om daar iets an te veranderen!
