Soorten eenzaamheid
Soorten eenzaamheid lijken in aantal toe te nemen. Hoe meer mensen zich verdiepen in eenzaamheid, des te meer soorten lijken er te zijn. Is dat een kwestie van voortschrijdend inzicht, of zijn er mensen die elk vanuit hun eigen perspectief denken iets anders te zien, of noemen mensen hetzelfde fenomeen bij een andere naam…kortom, wat is er aan de hand?
7 soorten eenzaamheid?
Ongeveer een halve eeuw geleden was het de Amerikaan Robert Weiss die suggereerde dat er twee soorten eenzaamheid zouden moeten bestaan, namelijk sociale en emotionele eenzaamheid. Hij dacht dat sociale eenzaamheid bestond uit het missen van vrienden terwijl emotionele eenzaamheid bestaat uit het missen van een intieme relatie.
Had Weiss gelijk?
In de loop van de afgelopen tientallen jaren hebben verschillende mensen onderzoek gedaan naar eenzaamheid. Een aantal keer is daarmee aangetoond dat Weiss (deels) gelijk had. Bijvoorbeeld door Enrico DiTomasso en Barry Spinner. Inderdaad bleken wetenschappers verschil te kunnen zien tussen de eenzaamheid die ontstaat als je een grote liefde mist of een andere intieme relatie enerzijds en anderzijds als je vriendschappelijke relaties mist. Maar… er zijn verschillen, maar ook is duidelijk dat de kern van eenzaamheid niet wezenlijk anders is.
Alternatieve opvattingen
Andere wetenschappers vonden helemaal geen verschil. Daaruit blijkt al wel dat het niet onomstotelijk vast staat dat er twee soorten eenzaamheid zijn. Toch zijn die twee soorten eenzaamheid een compleet eigen leven gaan leiden. Dankzij de mogelijkheden van internet waardoor knippen en plakken een normale gewoonte is van heel veel gebruikers, zie je op allerlei websites terug dat er ‘nu eenmaal’ twee soorten eenzaamheid bestaan, namelijk emotionele en sociale eenzaamheid.
Een andere benadering
Zelfs in de tijd van Weiss waren ze er niet zo van overtuigd dat dat waar is. Er werden andere vormen van eenzaamheid geopperd: existentiële eenzaamheid, die door Clark Moustakas al werd genoemd in tegenstelling tot wat hij noemde: loneliness anxiety. De ene hoort bij het leven en is een kans om te groeien, de andere is naar en ellendig.
Meer…
In de afgelopen 10 jaar is door verschillende onderzoekers, onder meer uit Nederland een poging gedaan om naast de twee eerder genoemde, ook te spreken over existentiële eenzaamheid. Een stem die in dit ‘kamp’ is te horen is die van Ben Mijuskovic, die veel schrijft over eenzaamheid, meestal met een zeer droeve toon.
Existentiële eenzaamheid zou dan eenzaamheid zijn die te maken heeft met een gebrek aan zingeving. Net als Moustakas zien ze het zo dat eenzaamheid nu eenmaal verbonden is aan ons mens-zijn, zodat er niets aan te doen is. Dat maakt drie soorten eenzaamheid.
En nog meer…
Naast deze drie soorten eenzaamheid zijn er diverse mensen die soorten eenzaamheid aan het geheel toegevoegd hebben. Ik noem er een paar: affectieve eenzaamheid, seizoenseenzaamheid, aangeboren eenzaamheid, genetische eenzaamheid, kortdurende eenzaamheid… en ga zo maar door.
1000 soorten eenzaamheid
Maar daar houdt het niet mee op. Iemand heeft eens gesuggereerd dat ieder mens een eigen soort eenzaamheid heeft. Die opvatting draagt al helemaal niet bij aan helderheid. Er zijn zelfs mensen die en heel project hebben besteed aan het zoeken naar een taal voor eenzaamheid. Kijk maar.
Nog meer soorten eenzaamheid?
Als je niet over hetzelfde fenomeen praat, en dat is bij eenzaamheid helaas vaak het geval, dan loop je grote kans dat de onderscheidingen die je maakt eigenlijk nergens op slaan. Dat is wat Valeria Motta van de Johns Hopkins universiteit ook zegt. Ze zegt het overigens heel voorzichtig, en schreef er over, in een poging te komen tot een definitie van eenzaamheid waar we allemaal achter kunnen staan.
A rose by any other name…
Laatst las ik ergens een mooie beschrijving van iemand over etiketten in de GGZ. Hij zei: ‘regen is regen is regen is regen. We noemen regen niet ‘grasregen’ omdat het op gras valt, we noemen regen ook niet ‘stenenregen’ omdat het op de stenen regent, of ‘dakregen’ omdat het op het dak regent.’
7 soorten eenzaamheid, de groeten!
Dat was een mooie vergelijking, die ook opgaat voor eenzaamheid. Er is namelijk maar één soort eenzaamheid. De verwarring ontstaat omdat eenzaamheid kan wijzen op verschillende behoeften. Zo kan de behoefte aan een vriendschappelijke relatie ‘sociale eenzaamheid’ worden genoemd, en de behoefte aan contact met je vader ‘emotionele eenzaamheid’. Je kan het wel zo noemen, maar je schept verwarring. Het belangrijkste argument ertegen is dat het goede hulp in de weg staat.
Al is er dus in wetenschappelijke kring van alles te vinden over ‘soorten eenzaamheid’, voor de praktijk is dat volstrekt irrelevant.
Wiens verantwoordelijkheid is het eenzaamheid aan te pakken?
Dit is een heel principiële vraag. Want als je vindt dat het vormen en het onderhouden van een persoonlijk netwerk aan verbindingen iemands persoonlijke opdracht in het leven is, valt daaronder ook het oplossen van de eigen eenzaamheid. Als daar een gebrek aan is (wat blijkens de cijfers voor ongelofelijk veel mensen geldt) en dat heeft gevolgen voor de gezondheid, dan is het zeker een taak van de overheid mensen daarbij te ondersteunen. Dat kan door preventie en door aanpak van bestaande eenzaamheid.
Relatievaardigheden
Wie jong geen eenzaamheid meemaakt en relatievaardigheden leert, kan het hele leven met eigen eenzaamheid omgaan. Zo iemand kan verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leven. Dat houdt in dat de overheid het leren aangaan van relaties en het onderhouden van een netwerk zou moeten onderbrengen in het onderwijs. Daar is, vanuit andere hoek, al een stevig pleidooi voor gehouden. Zie daarvoor de geschiedenis van het project ‘Scheiden zonder Schade’ van de Rijksoverheid.
Langdurige eenzaamheid
Voor wie preventie geen optie meer is, zou een goed hulpaanbod aanwezig meten zijn. Maar ook daar is het hebben van regie over het eigen leven het doel, dus hulp zou gericht moeten zijn op het leren aanpakken van de eigen eenzaamheid. Hulp die afhankelijk maakt van hulpverlening of van ondersteuning, houdt het systeem van hulpverlening in stand. Dat kan de bedoeling niet zijn.
Altijd
Zowel voor preventie als bij kortdurende als bij langer aanwezige eenzaamheid is het uitgangspunt dat de persoon zelf het eigen leven zodanig inricht dat er passende relaties zijn. Dat kun je leren. Mits je iemand treft die de kennis en vaardigheden heeft om je daarbij te helpen. Het doel moet altijd zijn: de persoon begeleiden bij het in kaart brengen van de eigen behoeften en sterke kanten en bij het zetten van stappen om relaties aan te gaan en/of te versterken. Dat veronderstelt absoluut niet dat van tevoren in kaart wordt gebracht wat voor ‘soort’ eenzaamheid er speelt.
De diagnose
Het indelen van eenzaamheid in soorten eenzaamheid geeft de indruk dat een hulpverlener verantwoordelijk is voor het oplossen van de eenzaamheid van een cliënt. Eerst misschien zelfs al verantwoordelijk voor het vinden van cliënten die lijden onder eenzaamheid. Vervolgens dat de hulpverlener een diagnose zou moeten kunnen stellen waarbij de soort eenzaamheid van de persoon in kaart gebracht wordt.
Tijdverspilling
Afhankelijk van de soort eenzaamheid kan dan een vorm van hulpverlening, aanpak of interventie uit de kast getrokken kan worden. Dat vraagt dat hulpverleners moeten kunnen diagnosticeren. Dat is heel erg veel gevraagd. Het geeft enorme kans op fouten en het neem tijd en energie in beslag die beter ergens anders voor gebruikt kan worden. Tijd en energie van zowel de hulpverlener als van de cliënt.
Misdiagnose
Ooit hoorde ik iemand zeggen: ‘Tja, die meneer is nu eenmaal genetisch eenzaam, daar kunnen we niets aan doen’. Dat soort fouten is te voorkomen door een andere aanpak van eenzaamheid, een waaraan geen hokjes te pas komen. Geen etiketten, geen soort eenzaamheid. Welke ‘soort’ eenzaamheid iemand heeft is van geen enkel belang als je op zoek bent naar een oplossing. Want wat is het probleem van eenzaamheid eigenlijk?
Gemis in relaties
Wie zich eenzaam voelt heeft ergens een gemis in de relaties. Dat voelt ellendig en dat maakt bovendien ziek. Het signaal van eenzaamheid geeft opdracht aan de persoon om op zoek te gaan naar opheffing van dat tekort. Wie niet geleerd heeft hoe je dat kunt doen, is gebaat bij hulp in die richting. Wie bovendien last heeft van langdurige eenzaamheid, heeft daarnaast ook hulp nodig om het brein te activeren. Maar linksom of rechtsom gaat het altijd om een zoektocht van de persoon zelf naar een oplossing. Daarbij helpen is een prachtige taak, die leidt tot meer geluk en minder eenzaamheid.
Zoektocht naar je behoeften
Je kunt behoefte hebben aan een intieme relatie of aan een goede vriend, een luisterend oor of iemand om leuke dingen mee te doen. Die behoeften zijn individueel en ze zijn afhankelijk van de periode waarin je leeft, van je eigen gezondheid, van je geschiedenis, van je fysieke mogelijkheden en ze zijn niet in steen gehouwen. Die behoeften kunnen in de loop van het leven enorm veranderen. Bovendien is het zo dat je wel een bepaalde behoefte kunt hebben maar dat er geen garantie Is dat die behoefte te bevredigen is.
Eigen kracht
Wat dus ook je individuele behoefte op dat moment is, je zult op zoek moeten naar een manier om die behoefte zelf te vervullen, of een manier om ergens compensatie te vinden voor dat tekort. En natuurlijk, voor lang niet ieder mens is die optie open. Laat ik helder zijn: wie steun nodig heeft moet die krijgen. Maar steun mag geen aanpak in de weg staan.
Persoonlijke zoektocht
Bij eenzaamheid iemand bij voorbaat een etiket opplakken is een gevaarlijke ontwikkeling. Bij de aanpak van eenzaamheid staat de persoon centraal. Die moet leren eenzaamheid aanpakken. Dat is een persoonlijke zoektocht. De hulpverlener mag daarin gids of begeleider zijn, geen hokjesdenker of etikettenplakker.
Wie geen deel is van de oplossing is deel van het probleem
Alles wat die zoektocht in de weg staat is een belemmering. Stop dus met het in kaart proberen te brengen van de ‘soort eenzaamheid’ waar iemand mee zou kampen. Proberen een diagnose te stellen is het proces vertragen. Met alle kans op teleurstelling voor beide partijen. In dit geval is werkelijk waar: wie niet bijdraagt aan de oplossing is deel van het probleem. Kijk rustig eens bij de aanpak Creatief Leven.
Referenties:
Weiss, R. (1975). Loneliness: The experience of emotional and social isolation. MIT press.
DiTommaso, E., & Spinner, B. (1997). Social and emotional loneliness: A re-examination of Weiss’ typology of loneliness. Personality and individual differences, 22(3), 417-427.
Moustakas, C. E. (2016). Loneliness. Pickle Partners Publishing.
Mijuskovic, B. L. (2012). Loneliness in philosophy, psychology, and literature. iUniverse.
Motta, V. (2021). Key Concept: Loneliness. Philosophy, Psychiatry, & Psychology 28(1), 71-81. doi:10.1353/ppp.2021.0012.
