Huisarts en eenzaamheid
Voor een huisarts is eenzaamheid vaak een ongrijpbaar iets. Wat zou je als huisarts bij eenzaamheid kunnen doen? Lees dit artikel en oordeel zelf.
Aard van het probleem
Eenzaamheid wordt omschreven als “het subjectieve gevoel van een onaangename of onaanvaardbare leegte in bepaalde relaties” (De Jong Gierveld & Van Tilburg, 2007; Van Beuningen & De Witt, 2016). Hoewel soms onderscheid wordt gemaakt tussen emotionele eenzaamheid – waarbij iemand een sterk gevoel van gemis ervaart in hechte emotionele banden, zoals een partner, familielid of zeer goede vriend(in) – en sociale eenzaamheid – waarbij er een gemis is aan betekenisvolle relaties met een bredere groep mensen, zoals kennissen, buurtgenoten en collega’s – (De Jong Gierveld & Van Tilburg, 2007), maakt Rijks dit onderscheid bewust niet (Rijks, 2022).
In de praktijk ervaren mensen die zich eenzaam voelen allemaal een aanhoudend gevoel van gebrek aan verbondenheid met anderen, met alle bijbehorende gevolgen. Iedereen die kampt met eenzaamheid heeft dan ook de individuele opdracht te onderzoeken welke onvervulde behoefte men heeft en op zoek te gaan naar manieren om in die behoefte te voorzien.
Ernst van het probleem
Zowel het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS, 2020) als het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM, 2020) rapporteren een hoge prevalentie van eenzaamheid. Uit het onderzoek van het CBS in 2019, gepubliceerd in 2020, onder ongeveer 7.500 mensen van 15 jaar en ouder, blijkt dat ongeveer 35% zich eenzaam voelde: 9% voelde zich sterk eenzaam, 26% voelde zich enigszins eenzaam (CBS, 2020). Het onderzoek van het RIVM onder 457.000 deelnemers van 19 jaar en ouder toonde aan dat 47% zich eenzaam voelde: 11% ernstig eenzaam, 36% matig eenzaam. Uit beide onderzoeken blijkt ook dat ouderen extra kwetsbaar zijn. Op dit moment (9 oktober 2023) noteert het RIVM 49% eenzaamheid onder volwassenen op haar website.
Ouderen niet de grootste groep
Het RIVM (2020) meldt dat 66% van de 85-plussers zich eenzaam voelt, en het CBS-onderzoek (2020) rapporteert dat ongeveer één op de drie 75-plussers zich enigszins eenzaam voelt, terwijl bijna één op de tien van deze groep zich sterk eenzaam voelt. (CBS, 2020). Hoewel ouderen extra kwetsbaar zijn, is het goed te beseffen dat zij een beperkte bevolkingsgroep vormen. Hoewel zij extra kwetsbaar zijn, vormen zij niet de grootste groep mensen die eenzaamheid ervaart. Je kunt dat het bet zien aan de hand van de bevolkingspiramide van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS):
Zoals je ziet is de groep mensen boven de 75 aanmerkelijk kleiner dan de enorme groep die die leeftijd nog niet heeft bereikt, mensen waarvan we weten dat ook zij vaak met eenzaamheid kampen. Als je deze cijfers kent, ligt het voor de hand dat je ervoor kiest om 1. Te onderzoeken he het zit met eenzaamheid bij kinderen, en wat je daar eventueel aan kunt doen, en 2. Bij (bijna) volwassenen zo jong mogelijk in te grijpen om zo lang mogelijk effect te bereiken.
Verspreiding van eenzaamheid
Risicogroepen voor eenzaamheid zijn ouderen, jongeren tussen 15 en24 jaar, mensen met een beperking of psychiatrische achtergrond, mensen met een lage sociaaleconomische status, mantelzorgers en mensen die een dierbare en/of hun werk zijn verloren (RIVM, 2020; Holt-Lunstad, 2017). Dankzij onderzoek van GGD’en en het RIVM, waarin een zeer groot aantal deelnemers wordt meegenomen, is de spreiding en de ernst van het probleem vrijwel tot op wijk- of buurtniveau bekend (RIVM, 2020); in stedelijke regio’s als Haaglanden (53,0%), Amsterdam (52,0%) en Rotterdam-Rijnmond (51,8%) is het percentage volwassenen dat eenzaamheid ervaart het hoogst.
Gevolgen
De gevolgen van eenzaamheid zijn aanzienlijk, zowel voor individuen als voor de samenleving, en kunnen het best worden samengevat in een biopsychosociaal model (zie Figuur 1). Deze gevolgen hebben onderlinge interacties en versterken op hun beurt weer het gevoel van eenzaamheid (Ong, Ucino & Wethington, 2016).
Sociale gevolgen
Ouderen en mensen die een dierbare hebben verloren, ervaren vaker eenzaamheid (RIVM, 2020; Holt-Lunstad, 2017). Mensen die eenzaamheid ervaren, zijn minder gelukkig en tevreden met hun leven dan mensen die weinig tot geen eenzaamheid ervaren. Ze hebben minder dagelijks contact met familie, vrienden of buren, doen minder vrijwilligerswerk en nemen minder deel aan activiteiten van verenigingen (Holt-Lunstad, 2017; Ong et al., 2016).
Psychologische gevolgen
Uit een onderzoek onder 15.000 volwassenen (Beutel et al., 2017) blijkt dat van degenen die matige of ernstige eenzaamheid ervaren, respectievelijk 30% en 53% ook klinische depressieve symptomen vertoont. Er zijn ook duidelijke verbanden gevonden tussen eenzaamheid enerzijds en angst, suïcidaliteit, ongezonde levensstijl en frequentie van artsbezoeken anderzijds (Beutel et al., 2017; Holt-Lunstad, 2017; Ong et al., 2016; Schrempft et al., 2019).
Biologische gevolgen
Uit onderzoeken blijkt dat eenzaamheid de kans op onder andere coronaire hartziekten met 29% verhoogt (Valtorta, Kanaan, Gilbody, Ronzi & Hanratty, 2016) en dementie met 26% (Lara et al., 2019). Een meta-analyse van 70 studies toonde zelfs aan dat eenzaamheid de kans op overlijden met 26% verhoogde (Holt-Lunstad, Smith, Baker, Harris & Stephenson, 2015). Dit kan worden verklaard doordat eenzaamheid leidt tot verstoring van het stressresponsesysteem, wat resulteert in verhoogde stresshormonen, bloeddruk (Brown et al., 2018) en slaapproblemen (Griffin et al., 2020; Holt-Lunstad, 2017; Ong et al., 2016).
Snelle veroudering van het brein
Hersensonderzoeken laten ook structurele veranderingen in de hersenen bij mensen die eenzaamheid ervaren zien (Lam et al., 2021, Lim et al., 2020). De breinen verouderen sneller en ze nemen sociale situaties negatiever waar dan mensen die geen eenzaamheid ervaren (Lim et al., 2020, Cacioppo, Balogh & Cacioppo, 2015; Cacioppo et al., 2016). Ook neutrale stimuli, zoals gezichten en woorden, worden eerder als bedreigend ervaren.
Terugtrekken en ziek voelen
Hierdoor zijn mensen die eenzaamheid ervaren geneigd zich terug te trekken en vervolgens ervaren ze lichamelijke reacties zoals een verhoogde hartslag, bloeddruk, vermoeidheid en verlies van hongergevoel. Deze lichamelijke sensaties worden veelal als ziek voelen geïnterpreteerd, waardoor verder terugtrekgedrag en daarmee de eenzaamheid in stand wordt gehouden (Lam et al., 2021, Lim et al., 2020, Cacioppo et al., 2015; Cacioppo et al., 2016).
Sociaal gemankeerd
Anderzijds kunnen mensen die eenzaamheid ervaren door hun waakzaamheid en hun verouderde brein minder goed de emoties van anderen begrijpen en de eigen emoties minder goed controleren, waardoor weer sociale vaardigheden in het gedrang komen (Hawkley & Cacioppo, 2010; Lim et al., 2020). Hierdoor zullen contacten stroever verlopen en is de kans op conflicten groter. Ook hierdoor ontstaan weer negatieve associaties met sociale contacten (Cacioppo & Cacioppo, 2018; Tiwari, 2013) en worden deze eerder vermeden.
Oorzaken van eenzaamheid
Bovenstaand is beschreven en weergegeven (Figuur 1, door Aglaia Zedlitz)) dat de meeste gevolgen van eenzaamheid ook oorzaken, in stand houdende factoren en verergerende factoren zijn van dezelfde eenzaamheid. Daarnaast zijn er directe oorzakelijke factoren die in eerste instantie eenzaamheid kunnen veroorzaken. Deze oorzaken kunnen grofweg worden verdeeld in de volgende drie categorieën (De Jong Gierveld & Van Tilburg, 2007):
- Individuele oorzaken: Deze omvatten persoonlijke vaardigheden en eigenschappen. Voorbeelden hiervan zijn onvoldoende zelfredzaamheid, een gebrek aan sociale vaardigheden, een negatief zelfbeeld (Cacioppo & Cacioppo, 2018; Mushtaq, Shoib, Shah & Mushtaq, 2014; Tiwari, 2013), gezondheidsproblemen of psychische problematiek (Erzen & Çikrikci, 2018; Mushtaq et al., 2014; Holt-Lunstad, 2017).
- Veranderingen in het sociale netwerk: Dit omvat gebeurtenissen zoals echtscheiding, ontslag, overstap naar een nieuwe baan, pensionering, verhuizing of het overlijden van dierbaren. Hierdoor kan er een (tijdelijk) tekort aan betekenisvolle sociale contacten ontstaan (Holt-Lunstad, 2017; Sbarra, 2015; Mushtaq et al., 2014). Dit heeft ook invloed op de sociale identiteit van individuen. Mensen ervaren positieve gevoelens bij het behoren tot een betekenisvolle groep. Als mensen door het wegvallen van connecties en/of door hun gedrag geïsoleerd raken, maken ze minder deel uit van deze groepen en wordt hun sociale identiteit ‘eenzaam’ en ‘niet erbij horend’. Dit beïnvloedt opnieuw hun zelfredzaamheid in het contact met anderen en hun inschatting van de kans om opgenomen te worden en betekenisvol te kunnen zijn voor anderen (Haslam et al., 2022; Stuart et al., 2021).
- Maatschappelijke oorzaken: Deze belemmeren betekenisvol contact, zoals negatieve beeldvorming over ouderen, mensen met psychische beperkingen en migranten, en de huidige coronacrisis (Pai & Vella, 2021).
Aan te pakken factoren
Gezien de vicieuze cirkel die bestaat tussen eenzaamheid en de verschillende gevolgen, is het belangrijk om bij de aanpak van eenzaamheid niet alleen te interveniëren op oorzakelijke factoren, maar ook op in stand houdende en verergerende factoren. Daarbij gaat het om de volgende factoren: lichamelijke stressreacties, negatieve interpretaties van sociale stimuli (zie ook Figuur 1), onvoldoende zelfredzaamheid, een gebrek aan sociale vaardigheden, terugtrekgedrag en het tekort aan betekenisvolle sociale contacten.
Voorwaarden bij de aanpak van eenzaamheid
Mensen die hersenverandering hebben ondergaan als gevolg van eenzaamheid, zijn niet de leukste versie van zichzelf. Dat belemmert het bereiken van het doel, namelijk: meer en/of betere relaties hebben. Elke aanpak van (langdurige) eenzaamheid zal dan ook ten eerste noodzakelijkerwijs gericht moeten zijn op het ontspannen van het brein, om het mogelijk te maken nieuwe competenties in sociaal functioneren te leren. Daarna zal, al naar gelang de behoefte van de persoon, gewerkt moeten worden aan het verwerven van die competenties om relaties aan te gaan en te onderhouden. Deze twee onderdelen zijn cruciaal voor het bereiken van het doel, namelijk adequaat omgaan met eenzaamheid.
Huisarts en eenzaamheid
Het zou niet realistisch zijn te verwachten dat huisartsen zijn opgeleid om eenzaamheid aan te pakken. Ondanks de enorme gezondheidseffecten van eenzaamheid is het ook sterk de vraag of dat tot de taak van een huisarts moet horen. Maar herkennen en verwijzen zijn dat wel. Dan is het noodzakelijk te weten wat werkt en wat niet. Het is daarom van groot belang dat huisartsen de nodige kennis hebben van eenzaamheid. Voor de patiënt moet het veilig zijn: ga je naar de huisarts en eenzaamheid is je probleem, dan moet je kunnen rekenen op serieuze hulp. Het is goed te beseffen dat huisarts en eenzaamheid al met elkaar zijn verbonden: ten minste 49% van de patiënten voelt zich te vaak te eenzaam.
Kansen bij de aanpak van eenzaamheid
Gebrek aan kennis van de complexiteit van het fenomeen eenzaamheid maakt dat er nogal eens tips en adviezen worden gegeven die mensen van de regen in de drup helpen. Iemand aanraden eens onder de mensen te komen of vrijwilligerswerk te gaan doen lijken goede tips, maar zijn dat niet. Het zal duidelijk zijn dat met een brein dat niet goed in staat is sociaal te functioneren het lastig is nieuwe relaties aan te gaan of gezellige koffie-ontmoetingen te hebben. Proberen mensen dat toch, dan levert dat dan ook vaak teleurstelling op. Een paar van zulke teleurstellingen en mensen geven het op om nog hulp te zoeken. Jammer, want elke kans om iemand te helpen bij de aanpak van eenzaamheid is er één. Overal waar mensen hulp vragen bij persoonlijke problemen is er gelegenheid om ook eventuele eenzaamheid aan de orde te stellen. Meer kennis van eenzaamheid kan leiden tot betere hulp en daardoor minder gezondheidsproblemen ten gevolge van eenzaamheid.
Huisarts en eenzaamheid
Als huisarts heb je de unieke positie om mensen beter te helpen bij het oplossen van hun eenzaamheid. Met ons netwerk van specialisten eenzaamheid bieden wij de kennis die daarvoor nodig is. Meer weten? Stel je vraag via ons contactformulier.
