In dit artikel neem ik je mee in het fascinerende onderwerp van het sociale brein en eenzaamheid.
Als iemand die al sinds 2000 onderzoek doet naar eenzaamheid en werkt aan methodieken om mensen te helpen die zich eenzaam voelen, wil ik graag mijn kennis en inzichten met je delen. Het sociaal brein is een cruciale factor in hoe we omgaan met eenzaamheid. Als je dit doorziet, begrijp je waarom het zo’n groot probleem is. Een probleem dat we actief moeten aanpakken. Dit artikel is gebaseerd op mijn jarenlange ervaring en recente wetenschappelijke inzichten die laten zien hoe eenzaamheid het brein onder druk zet en wat we kunnen doen om dit te doorbreken.
Voordat ik dieper inga op het sociale brein, is het belangrijk om eerst helder te krijgen wat eenzaamheid nu precies is. Eenzaamheid is in essentie een emotie. Het is een signaal van ons lichaam dat onze relaties met anderen niet voldoen aan onze behoeften. Dit kan plotseling ontstaan, bijvoorbeeld na het verlies van een partner, of het kan een langdurige ervaring zijn die iemand misschien zelfs la al vanaf jonge leeftijd meedraagt.
Eenzaamheid is niet zomaar een gevoel dat iedereen af en toe heeft en dat vanzelf overgaat. Hoewel iedereen zich wel eens eenzaam voelt, is het grote probleem dat ongeveer de helft van de Nederlandse bevolking zich zó vaak en zó intens eenzaam voelt dat het hun dagelijks functioneren belemmert. Voor veel mensen is het zo’n normale ervaring, dat ze het zelf niet eens in de gaten hebben. Dit betekent dat mensen zich minder goed voelen, tegen sociale situaties opzien en bijvoorbeeld liever naar hun werk gaan dan alleen thuis te zijn.
Het is belangrijk te beseffen dat eenzaamheid niet alleen een sociaal of emotioneel probleem is, maar ook een neurologisch probleem. Het beïnvloedt namelijk direct ons brein en onze lichamelijke gezondheid. Dat maakt het zo urgent om eenzaamheid serieus te nemen en effectieve oplossingen te ontwikkelen. Het feit dat dit fenomeen zo onbekend is, maakt eenzaamheid tot zo’n groot probleem.
Wat maakt ons menselijk? Een groot deel van het antwoord ligt in ons sociaal brein. Dit deel van onze hersenen is verantwoordelijk voor het onderhouden en begrijpen van sociale relaties. Het grootste gedeelte van onze hersenen is betrokken bij sociale interactie, zoals het interpreteren van gezichtsuitdrukkingen, het inschatten van sociale situaties en het reguleren van ons gedrag in groepen.
Onze hersenen zijn geëvolueerd in nauwe samenwerking met anderen. Zonder sociale interactie kan ons brein zich niet goed ontwikkelen. Dit wordt ondersteund door het fenomeen van spiegelneuronen, een ontdekking van ongeveer dertig jaar geleden, die laat zien dat wij letterlijk ervaren wat anderen doen. Als ik bijvoorbeeld een beweging maak, spiegelen bepaalde neuronen in jouw brein die beweging, waardoor je meevoelt wat ik doe. Dit mechanisme zorgt voor empathie en verbinding.
Spiegelneuronen zijn een fundamenteel onderdeel van ons sociaal brein. Ze zorgen ervoor dat we gevoelens en handelingen van anderen kunnen ‘spiegelen’ en zo een diepere verbinding kunnen voelen. Dit is de reden waarom het zien van iemand lachen ons vrolijk kan maken of waarom we ongemak voelen als we iemand pijn zien lijden.
Maar wanneer iemand zich eenzaam voelt functioneren deze spiegelneuronen minder goed. Dit betekent dat de emotionele verbinding met anderen verstoord raakt, wat het gevoel van isolatie versterkt.
Het sociale brein reageert niet alleen op feitelijke sociale situaties, maar ook op de emotie van eenzaamheid zelf. Uit onderzoek blijkt dat eenzaamheid dezelfde delen van het brein activeert als fysieke pijn. Met andere woorden: eenzaamheid doet pijn, en is letterlijk in je hersenen te zien.
Dit inzicht is cruciaal omdat het aantoont dat eenzaamheid niet ‘gewoon’ een gevoel is, maar een lichamelijke ervaring die invloed heeft op ons welzijn en functioneren. Het maakt ook duidelijk waarom het aanpakken van eenzaamheid meer vraagt dan alleen wat sociale activiteiten organiseren.
Wanneer iemand zich eenzaam voelt, komt het brein onder druk te staan. Dit noemen we het sociale brein onder druk. De stress die eenzaamheid veroorzaakt, leidt tot een verhoogde aanmaak van het stresshormoon cortisol. Dit hormoon beïnvloedt de werking van het voorste gedeelte van de hersenen, waar onder andere het nadenken, leren en beslissingen nemen plaatsvinden.
Deze druk zorgt ervoor dat mensen die eenzaam zijn minder goed kunnen nadenken en problemen oplossen. Bovendien worden signalen van andere mensen, zoals gezichtsuitdrukkingen, minder goed geïnterpreteerd. Iemand met een neutraal gezicht kan al snel als bedreigend worden ervaren, wat de sociale angst en terugtrekking vergroot.
Dit mechanisme verklaart waarom het zo moeilijk is voor mensen die zich eenzaam voelen om nieuwe relaties aan te gaan of bestaande relaties te verbeteren. Het brein blokkeert als het ware de sociale verbindingen die juist nodig zijn om uit de eenzaamheid te komen.
Veel hulp bij eenzaamheid richt zich op het aanbieden van sociale activiteiten of contactmomenten. Hoewel dit op het eerste gezicht een goede aanpak lijkt, werkt het vaak niet omdat het sociale brein van een persoon met een ‘eenzaam brein’ nog steeds onder druk staat. Het brein kan de prettige gevoelens die normaal bij sociale interactie horen niet meer goed aansturen en daardoor ervaart zo iemand nieuwe contacten vaak als onaangenaam of zelfs bedreigend.
Daarom haken veel mensen af bij groepsactiviteiten of sociale evenementen speciaal voor eenzame mensen. Ze voelen zich niet op hun gemak, zijn angstig of ervaren de situatie als pijnlijk. Dit verklaart waarom initiatieven zoals kerstdiners voor eenzame mensen vaak moeilijk deelnemers vinden.
De kern van een effectieve aanpak van eenzaamheid ligt in het resetten van het sociaal brein. Dit betekent dat we het brein weer moeten leren ontspannen, dat de stress verminderd moet worden en (daarna!) nieuwe vaardigheden aangeleerd moeten worden. Vaardigheden die ik ‘relatievaardigheden’ noem. Iets wat verder gaat dan wat vaak verstaan wordt onder ‘sociale vaardigheden’. Pas daarna kan iemand weer met vertrouwen sociale contacten aangaan.
Het ‘resetten’ van het brein klinkt een beetje raar. Eigenlijk gaat het erom het brein in een ontspannen staat te brengen en voorwaarden te scheppen die maken dat het brein kan leren, om vervolgens dat brein te helpen de jusite dingen te leren. Dat vraagt om kennis en vaardigheden die verder gaan dan alleen het organiseren van sociale activiteiten. Het vereist een gerichte aanpak die rekening houdt met de neurologische effecten van eenzaamheid en die het brein helpt herstellen. Dat vraagt deskundigheid die je moet leren, wil je een ander helpen bij de aanpak van eenzaamheid.
Er zijn diverse technieken die kunnen helpen bij het ontspannen en herstellen van het brein, zoals meditatie, mindfulness, creativiteit en muziektherapie. Hoewel deze technieken waardevol zijn om stress te verminderen, leren ze mensen niet automatisch hoe ze sociale relaties kunnen opbouwen en onderhouden. Op zich vormen ze dan ook geen aanpak van eenzaamheid.
Daarom is het belangrijk dat interventies gericht zijn op het ontwikkelen van relatievaardigheden en het versterken van het vertrouwen in sociale situaties. Dit kan door coaching, gespecialiseerde trainingen en methodieken die zich specifiek richten op het aanpakken van eenzaamheid vanuit een breinperspectief.
Het is niet alleen voor mensen die zich eenzaam voelen belangrijk om kennis te hebben over het sociaal brein en eenzaamheid, maar ook voor professionals en vrijwilligers die hen willen helpen. Zonder deze kennis en vaardigheden is het lastig om effectieve hulp te bieden en loop je het risico dat je het probleem verergert.
Een goede aanpak begint met een gesprek waarin niet alleen wordt gevraagd hoe het gaat, maar waarin ook wordt gewerkt aan het ontdekken van mogelijkheden om de situatie te verbeteren. Dit vraagt om specifieke gesprekstechnieken die uitnodigen tot reflectie en actie, in plaats van alleen het uiten van klachten.
Een effectieve methodiek die ik heb ontwikkeld heet Creatief Leven. Deze erkende interventie helpt mensen in acht weken tijd hun eenzaamheid aan te pakken door het sociaal brein te resetten en hen vaardigheden te leren om relaties te verbeteren en nieuwe verbindingen aan te gaan.
Creatief Leven is toepasbaar in verschillende contexten, van individuele coaching tot groepssessies, en is wetenschappelijk onderbouwd. Het is een duurzaam alternatief voor langdurige, intensieve begeleiding die vaak niet haalbaar is voor de grote groep mensen die zich eenzaam voelt.
In Nederland voelen naar schatting acht miljoen mensen zich eenzaam(2025). Het is onrealistisch om al deze mensen individueel langdurig te begeleiden met dure, intensieve zorg. Daarom is het essentieel om methodieken te ontwikkelen en te verspreiden die mensen zelf in staat stellen hun eenzaamheid aan te pakken en te voorkomen dat het probleem terugkeert.
Eenzaamheid is niet alleen een probleem van ouderen of mensen in een kwetsbare situatie. Het komt voor bij kinderen, jongeren, studenten, volwassenen en ouderen. Overal in de maatschappij zijn mensen die worstelen met het sociaal brein onder druk.
Daarom is het belangrijk dat we breed aandacht besteden aan de neurowetenschappelijke aspecten van eenzaamheid en dat we professionals in zorg, welzijn, onderwijs en coaching uitrusten met de juiste kennis en vaardigheden.
Het aanpakken van eenzaamheid begint bij het begrijpen van het sociaal brein en de impact die eenzaamheid daarop heeft. Door het brein te ‘resetten‘ en mensen te leren omgaan met hun eenzaamheid, kunnen we hen helpen een rijker, socialer leven te leiden.
De verantwoordelijkheid voor het aanpakken van eenzaamheid ligt deels bij de persoon zelf, maar ook bij de omgeving en de professionals die hen ondersteunen. Het is een gezamenlijke taak om kennis te verspreiden, vaardigheden te ontwikkelen en duurzame interventies te bieden die het sociale brein weer gezond maken.
Wil je zelf meer leren over het sociaal brein en eenzaamheid? Er zijn opleidingen en trainingen beschikbaar die je de tools geven om effectief te helpen. Samen kunnen we het verschil maken en eenzaamheid écht aanpakken.
Of meld je meteen aan voor de opleiding tot eenzaamheidspecialist. 😉
Jeannette Rijks, juni 2025
Dit artikel is ook verschenen als webinar op 3 juni 2025. Je kunt het hier bekijken.
Meld je aan voor onze nieuwsbrief en ontvang ons e-book geheel gratis.
