Eenzaamheid en hormonen

Stel je eens voor: je wordt wakker, voelt je optimistisch en energiek. De volgende dag open je je ogen en een onverklaarbare melancholie hangt als een sluier over je gedachten. Dezelfde wereld, dezelfde omstandigheden—toch een compleet andere beleving. De verklaring voor deze schijnbaar willekeurige stemmingswisselingen ligt vaak diep in onze fysiologie: onze hormonen.

Als chemische boodschappers vormen hormonen de onzichtbare instrumenten van ons emotionele orkest. Ze worden afgescheiden door klieren verspreid door ons lichaam en reizen via de bloedbaan naar plekken in het lichaam, waar ze subtiele veranderingen teweegbrengen in hoe we denken, voelen en handelen. Voor wie worstelt met stemmingswisselingen, eenzaamheid of stress, biedt kennis over dit hormonale samenspel waardevolle inzichten en aangrijpingspunten voor verandering.

De instrumenten 

Cortisol

Cortisol, vaak aangeduid als “het stresshormoon”, is essentieel voor ons overleven. Wanneer we gevaar waarnemen—of dat nu een aanstormende auto is of een dreigende deadline—stimuleert onze hypothalamus de afgifte van cortisol door de bijnieren. Dit bereidt het lichaam voor op acute actie: hartslag versnelt, bloeddruk stijgt, glucose wordt gemobiliseerd voor snelle energie.

Dit systeem is prachtig ontworpen voor kortdurende bedreigingen, maar problematisch bij chronische stress. Bij langdurig verhoogde cortisolspiegels, zoals bij aanhoudende eenzaamheid, zien we:

• Chronische prikkelbaarheid en angstigheid
• Verminderde cognitieve functie, vooral in het werkgeheugen
• Verstoorde slaappatronen, die op hun beurt weer stemmingsproblemen verergeren
• Een onimmuunsysteem, wat ons vatbaarder maakt voor ziekte

Interessant is dat cortisol een complexe relatie heeft met ons sociale gedrag. Bij acute stress kan het ons alerter maken op sociale signalen, maar chronisch verhoogde spiegels verstoren deze gevoeligheid. Dit verklaart deels waarom chronisch eenzame mensen soms sociale situaties verkeerd interpreteren—hun cortisolniveaus hebben hun perceptie van interpersoonlijke dynamiek vertekend.

Serotonine

Als tegengewicht voor cortisol fungeert serotonine als een soort emotionele thermostaat, die extremen dempt en stabiliteit bevordert. Dit verklaart waarom veel antidepressiva gericht zijn op het verhogen van serotonine in de synapsen tussen neuronen. Onderzoek laat zien dat enerzijds verhoogde serotonine niveaus, maar elders in het brein verlaagde niveaus van serotonine het gevolg is van eenzaamheid. Kortom: een verstoring.

Wat veel mensen verrast, is dat ongeveer 90% van onze serotonine wordt geproduceerd in ons darmstelsel, niet in onze hersenen. Deze “darm-brein-as” verklaart waarom voeding en darmgezondheid zo’n grote invloed kunnen hebben op onze mentale toestand. Een dieet rijk aan tryptofaan (een aminozuur dat voorkomt in bijvoorbeeld kalkoen, noten en tofu) kan de serotoninespiegels verhogen.

Bij tekorten aan serotonine zien we:

• Verhoogde gevoeligheid voor negatieve prikkels
• Verminderde stressbestendigheid
• Neiging tot piekeren en obsessief denken
• Verhoogde gevoeligheid voor pijn

Dopamine

Dopamine, vaak onjuist vereenvoudigd tot “het plezierhormoon”, is eigenlijk meer een motivator dan een beloner. Het wordt al vrijgegeven als we een beloning verwachten, niet alleen wanneer we er een ontvangen. Dit verklaart de kracht van verwachting en hoop op onze stemming.

Dopamine speelt een cruciale rol bij het motiveren van sociaal gedrag. Gezonde sociale interacties veroorzaken dopamine-afgifte, wat ons stimuleert om meer contact te zoeken. Bij eenzaamheid en sociale isolatie kan dit systeem echter ontregeld raken:

• De baseline dopamineactiviteit daalt
• De beloningsgevoeligheid voor sociale interacties vermindert
• Er ontstaat een voorkeur voor onmiddellijke, makkelijk verkrijgbare beloningen (zoals suiker, alcohol of digitale stimuli)

Dit verklaart voor een deel waarom langdurige eenzaamheid een vicieuze cirkel kan worden: hoe minder sociale interactie, hoe minder dopaminerge “beloning” we ervaren bij contact, wat leidt tot nog minder motivatie om sociale situaties op te zoeken. Contact hebben voelt gewoon niet fijn. Dus waarom zou je het doen? Het vraagt nogal wat moed om je in het sociale leven te storten; als het dan ook nog eens niet fijn voelt, is er reden om thuis te blijven. 

Oxytocine

Oxytocine, vaak aangeduid als het “knuffelhormoon“, faciliteert binding en vertrouwen tussen mensen. Het wordt afgegeven bij bij warme sociale interacties zonder aanraking, maar vooral bij positief fysiek contact, dus bij aanraking, streling, omhelzing, tijdens de bevalling en borstvoeding. 

Bij gezonde oxytocineniveaus:

• Voelen we ons veiliger in sociale situaties
• Interpreteren we gezichtsuitdrukkingen positiever
• Ervaren we meer empathie en verbondenheid
• Is ons stresssysteem beter gereguleerd

Bij chronische eenzaamheid zien we vaak verstoorde oxytocineniveaus, wat leidt tot een verhoogde waakzaamheid voor sociale bedreiging en een verminderd vermogen om plezier te halen uit sociale contacten—opnieuw een mechanisme dat eenzaamheid in stand kan houden.

De hormonale orkestbak van eenzaamheid

Wanneer we de verschillende hormonale spelers in samenhang bekijken, wordt duidelijk hoe eenzaamheid een concert van jewelste creëert:

1. Verhoogde cortisol → chronische stress → verminderde prefrontale controle
2. Verlaagde serotonine → emotionele instabiliteit → verhoogde negatieve interpretatie
3. Ontregelde dopamine → verminderde sociale motivatie → minder zoeken naar contact
4. Verminderde oxytocine → verminderd vertrouwen → verhoogde sociale angst

Dit verklaart waarom eenzaamheid geen “zwakte” is die je zomaar kan overwinnen met wilskracht. Het is een diepgaande fysiologische toestand die het denken, voelen en handelen beïnvloedt op manieren die vaak buiten ons bewuste besef liggen. Het brein is veranderd, de  hormonen zijn in de war… logisch dat een simpel advies als: ‘ga er toch eens op uit’ niet in goede aarde valt. Het werkt niet. 

Dit zijn de redenen dat de meeste vormen van hulp bij eenzaamheid niet werken

Wanneer iemand zich diep eenzaam voelt spelen de volgende zaken een belangrijke rol:

• Verminderde executieve functie: Door verhoogde cortisolniveaus en verstoorde prefrontale activiteit is plannen en volhouden van nieuwe gewoonten biologisch bemoeilijkt
• Motivatiegebrek: Verstoorde dopaminecircuits maken het moeilijk om het “nut” te voelen van pogingen tot verbetering
• Verhoogde sociale dreiging: Neurobiologische veranderingen versterken de perceptie dat sociale situaties gevaarlijk zijn, andere mensen zijn griezelig
• Energietekort: De chronische stress van eenzaamheid put lichamelijke reserves uit

Voorbeeld van hulp: Oxytocine

Er is wel geprobeerd om mensen die zich eenzaam voelen te helpen door het toedienen van een neusspray met oxytocine. Het lijkt ook voor de hand te liggen: is er niet genoeg knuffelhormoon, dan spuit je toch een beetje bij? In diverse onderzoeken is dit geprobeerd en inderdaad werden sommige mensen er vrolijker van. Het hielp even tegen eenzaamheid. Nergens bleek dat het duurzaam werkte. Het helpt ook niet om nieuwe relaties aan te gaan, waardoor eenzaamheid werd opgelost. Het ergste was nog wel dat sommige mensen er vreselijk triest en angstig van werden en zelf suïcidaal. Maar niet doen, lijkt me. 

De paradox van eenzaamheid

Hier zie je de fundamentele paradox van eenzaamheid: terwijl de wetenschap interventies ophoest die hormonale balans kunnen herstellen (beweging, meditatie, sociale betrokkenheid), maakt juist de hormonale dysbalans van eenzaamheid het extreem moeilijk om deze oplossingen toe te passen. Het is als vragen aan iemand met een gebroken been om te gaan hardlopen om het been te genezen.

Je kunt de hormonale disbalans alleen oplossen als je ook die eenzaamheid oplost. Het lijkt een onmogelijke opgave. Gelukkig is er een oplossing. Je kunt er overigens uitgebreid over lezen in het boek De eenzaamheidsparadox. Want ja, je vermoedde het waarschijnljik al, het is nog ingewikkelder dan hier beschreven.

Conclusie: het hormonale orkest

Onze stemming is geen willekeurig fenomeen, maar een concert, uitgevoerd door hormonen die reageren op zowel onze interne staat als externe omstandigheden. Zo’n concert kan afschuwelijk klinken als er disbalans is in de hormonen in ons lichaam. Het geeft ons daarmee wel een duidelijk signaal af: er is iets aan de hand, doe er wat aan! Als eenzaamheid de oorzaak is, dan is eenzaamheid oplossen de meest voor de hand liggende aanpak. 

Misschien wel het meest bemoedigende aspect van hormonaal onderzoek is het bewijs voor de veerkracht van onze systemen. Zelfs na jaren van chronische stress of eenzaamheid behouden we het vermogen tot verandering en herstel. De hormonen die ons naar een staat van misère hebben geleid, kunnen ook zo de weg wijzen naar verbinding en welzijn. Als de hormonen in evenwicht zijn klinkt het orkest een stuk beter!

Wie eenzaamheid wil aanpakken met een systeem dat zowel het brein als de competenties voor het aangaan van relaties helpt verbeteren, kan terecht bij Creatief Leven. Lees er hier meer over. 

Dit artikel is bedoeld als informatieve introductie op de relatie tussen hormonen en stemming, met een focus op eenzaamheid. Het is geen vervanging voor professioneel medisch advies. Bij aanhoudende stemmingsproblemen of eenzaamheid wordt consultatie van een zorgprofessional aanbevolen.