Vaak lees je dat eenzaamheid vanzelf weer over gaat. Vanzelf gebeurt er natuurlijk niet echt iets, je doet er wat aan. Bewust of onbewust doe je dingen die ervoor zorgen dan je verbinding krijgt met andere mensen. Je familie, een nieuwe partner, nieuwe buren, noem maar op. En inderdaad, dat gaat vaak goed. Iedereen voelt zich wel eens eenzaam, maar ongeveer de helft van de mensen komt er weer vanaf. Iets meer dan de helft lukt dat niet. Om welke reden dan ook. Zij blijven zitten met dat rotgevoel. In Nederland alleen gaat het dus om acht miljoen mensen. Vandaag. En morgen weer.
Maar eenzaamheid is meer dan een gevoel – het is een biologische realiteit die meetbare veranderingen in onze hersenen veroorzaakt. Recent wetenschappelijk onderzoek onthult hoe chronische eenzaamheid diepgaande effecten heeft op onze hersenstructuur en -functie. Hoewel dit soort onderzoek van oudsher plaatsvindt bij ouderen, is er reden om aan te nemen dat kinderen, ook heel jonge, vergelijkbare veranderingen in het brein doormaken. Eenzaamheid mag dan ook zeker als een van de vormen van van Adverse Childhood Experiences (ACE) worden aangemerkt.
De eerste veranderingen worden zichtbaar in gebieden die betrokken zijn bij sociale cognitie. Het volume van de grijze stof neemt af in de prefrontale cortex, een gebied dat cruciaal is voor besluitvorming en emotieregulatie. Ook de temporale kwab, belangrijk voor het verwerken van sociale informatie, toont significante veranderingen. Deze aanpassingen beïnvloeden hoe we sociale situaties waarnemen en interpreteren. Een bekend gevolg is dat we daardoor minder vertrouwen hebben in anderen, met name in vreemden, en terughoudender zijn in het leggen van contacten.
Ingrijpender effect
Een nog ingrijpender effect zien we in het stresssysteem van het lichaam. Bij chronische eenzaamheid raakt de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as) ontregeld. Dit leidt tot verhoogde cortisolniveaus en ontstekingsmarkers in het lichaam. Het brein gaat in een soort overlevingsmodus, waarbij het hypergevoelig wordt voor mogelijke sociale dreigingen. Hierdoor kunnen zelfs neutrale sociale situaties als bedreigend worden ervaren. Een permanente druk op ons afweersysteem heeft niet alleen sociale gevolgen, maar ook gevolgen voor onze gezondheid.
Ook het beloningssysteem van de hersenen verandert. De neurale netwerken die normaal gesproken reageren op positieve sociale interacties worden minder actief. Dit verklaart waarom mensen die zich eenzaam voelen vaak minder plezier ervaren in sociale contacten en waarom het zo moeilijk kan zijn om nieuwe relaties aan te gaan. Het is vergelijkbaar met de veranderingen die we zien bij depressie. Het endocriene systeem is in de war. In het bijzonder de werking van oxytocine is daarbij berucht. Lees er hier meer over.
Sociaal gemankeerd
Het ‘default mode netwerk’, dat deel van ons brein dat actief is tijdens rust en zelfreflectie, vertoont eveneens afwijkende patronen. Dit netwerk is essentieel voor het verwerken van sociale informatie en het vormen van een stabiel zelfbeeld. Verstoring hiervan kan leiden tot veranderingen in hoe mensen zichzelf en hun relaties met anderen zien. Sommige mensen zeggen dan: je bent het contact met jezelf kwijt. Maar dat je het contact met anderen kwijt raakt als je zo slecht in je vel zit, is ook logisch.
Een van de meest zorgwekkende ontdekkingen is het effect op neuroplasticiteit – het vermogen van de hersenen om nieuwe verbindingen te vormen. Bij chronische eenzaamheid neemt de productie van BDNF (Brain-Derived Neurotrophic Factor) af. Deze ‘hersenmeststof’ is cruciaal voor het vormen en onderhouden van nieuwe neurale verbindingen. De verminderde neuroplasticiteit kan het leren van nieuwe sociale vaardigheden bemoeilijken en het herstel van eenzaamheid complex maken. Ik noem dat: een eenzaam brein.
Deze neurologische veranderingen vormen samen een vicieuze cirkel. De verminderde sociale vaardigheden en verhoogde gevoeligheid voor afwijzing maken het aangaan van nieuwe contacten moeilijker, wat de eenzaamheid verder versterkt. Bovendien versnellen deze processen de veroudering van de hersenen, wat het risico op cognitieve achteruitgang vergroot. Al met al geen vrolijk beeld.
Spontaan herstel van eenzaamheid?
Wie het bovenstaande tot zich heeft laten doordringen begrijpt dat spontaan herstel van eenzaamheid aan illusie is. Wie het niet binnen redelijke tijd lukt om uit de eenzaamheid te raken, blijft erin steken als in een moeras. Zo’n acht miljoen Nederlanders zitten in dat moeras, of ze het nu zelf doorhebben of niet. Voor verreweg de meesten van hen is het mogelijk er weer uit te komen – met hulp. Miljoenen mensen zouden een beter kwaliteit van leven hebben en meer gezonde jaren ervaren als ze iets aan die eenzaamheid zouden doen.
Wat werkt?
Het begrijpen van deze neurobiologische mechanismen is essentieel voor effectieve interventies. Traditionele adviezen als “ga meer onder de mensen” houden geen rekening met deze biologische realiteit. Hoewel de ontstane schade aan het brein niet kan worden teruggedraaid, biedt de neuroplasticiteit van onze hersenen gelukkig veel mogelijkheden voor verbetering. Door gerichte ondersteuning en professionele begeleiding kunnen nieuwe, gezondere neurale verbindingen worden gevormd. Dit is een leerproces dat tijd en deskundige sturing vraagt.
Kan een brein dan niet nieuwe verbindingen maken door bijvoorbeeld veel te gaan bewegen of in een koor te gaan zingen? Zeker wel. Maar als eenzaamheid niet wordt aangepakt, blijft dat een bron van stress. Het is dan als dweilen met de kraan open. Gelukkig kun je eenzaamheid aanpakken en het kan zelfs vaak veel sneller dan mensen zelf denken. Vraag een eenzaamheidspecialist naar de mogelijkheden.
En wil je zelf deskundig worden, zodat je mensen snel en effectief kunt helpen? Neem dan contact op. Vraag een gratis adviesgesprek aan en kom in actie. Want er kan veel meer dan je misschien denkt!
Referenties:
Bolton, K., Apostolou, H. L., & McDonough, I. Effects of Loneliness on Brain Structure Across the Lifespan. JOSHUA, 8.
Haczkewicz, K. M., Shahid, S., Finnegan, H. A., Moninn, C., Cameron, C. D., & Gallant, N. L. (2024). Adverse childhood experiences (ACEs), resilience, and outcomes in older adulthood: A scoping review. Child Abuse & Neglect, 106864.
GONZALEZ PIZZIO, A. P., & Pecchinenda, A. (2023). Loneliness effects on the attentional shift to emotional faces. In XXIX Congresso AIP-Sezione Sperimentale.
